104 lata temu Albert Einstein dostał Nagrodę Nobla

9 listopada 1921 roku Królewska Szwedzka Akademia Nauk ogłosiła przyznanie Nagrody Nobla z fizyki Albertowi Einsteinowi. Decyzja zapadła z rocznym opóźnieniem, ponieważ jury długo dyskutowało nad wyborem. Nagrodę przyznano nie za teorię względności, lecz za wyjaśnienie efektu fotoelektrycznego. W uzasadnieniu podkreślono jego zasługi dla fizyki teoretycznej i wkład w rozwój nauki. Uroczyste wręczenie nastąpiło dopiero w 1922 roku w Sztokholmie. Einstein nie był obecny na ceremonii, ponieważ przebywał wtedy w Japonii.

Tło naukowe i badania

Einstein opublikował wyjaśnienie efektu fotoelektrycznego w 1905 roku. Wykazał, że światło zachowuje się jak strumień kwantów energii, dziś zwanych fotonami. Teoria wyjaśniała, dlaczego elektrony opuszczają powierzchnię metalu po oświetleniu go światłem odpowiedniej częstotliwości. Eksperymenty potwierdzające te przewidywania przeprowadzili m.in. Robert Millikan i inni fizycy. Odkrycie miało kluczowe znaczenie dla rozwoju mechaniki kwantowej. Wybór efektu fotoelektrycznego jako podstawy nagrody był kompromisem. Teoria względności budziła wtedy jeszcze spory w środowisku naukowym. Akademia uznała więc bardziej „bezpieczne” i sprawdzone osiągnięcie.

Ciekawostki i następstwa

Einstein przeznaczył pieniężną część nagrody swojej byłej żonie Milevie Marić, zgodnie z wcześniejszym porozumieniem rozwodowym. Jego wykład noblowski wygłoszono dopiero w lipcu 1923 roku w Göteborgu. Dotyczył on nie teorii względności, lecz zasad ogólnej fizyki kwantowej. Efekt fotoelektryczny znalazł zastosowanie w konstrukcji fotokomórek, ogniw słonecznych i detektorów światła. Nagroda Nobla z 1921 roku ugruntowała pozycję Einsteina jako uczonego światowej sławy. W prasie europejskiej i amerykańskiej informacja o wyróżnieniu pojawiła się na pierwszych stronach gazet. Mimo że to nie względność stała się powodem nagrody, teoria ta zdobywała już coraz większe uznanie. Dla Szwedzkiej Akademii była to decyzja, która zapewniała równowagę między innowacyjnością a ostrożnością. Wydarzenie z 9 listopada 1921 roku ukazuje, jak skomplikowany bywa proces przyznawania nagród naukowych i jak często wybory komisji są wynikiem kompromisu.